Αρχαία μέσ' από σαράντα κύματα

Δεν πάει πολύς καιρός που το Ινστιτούτο Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών, με ιστορία 38 ετών, παρουσίασε σε δημόσια εκδήλωση τα...
αποτελέσματα των ενάλιων αρχαιολογικών ερευνών στον Παγασητικό Κόλπο, στον νότιο Ευβοϊκό Κόλπο και στον Αργοσαρωνικό (νήσος Μόδι).

Στην Ελλάδα των 119 κηρυγμένων υποθαλάσσιων αρχαιολογικών χώρων και των 1.000 ακόμα εγγραφών (πιθανά ναυάγια ή θέσεις που περιμένουν να ερευνηθούν), η επίσημη πολιτεία έχει διατυπώσει, μέσω του αρχαιολογικού νόμου, ένα επαρκές πλαίσιο προστασίας των ενάλιων αρχαιοτήτων, όμως λόγω χρόνιας έλλειψης προσωπικού μόνο στοιχειωδώς προστατεύει τη συστηματική έρευνα. Αδυνατεί μάλιστα να την ενισχύσει αλλά και να στηρίξει τη διάχυση της συσσωρευμένης γνώσης και εμπειρίας στους νεότερους που επιθυμούν να εργαστούν σε αυτόν τον απαιτητικό κλάδο της αρχαιολογίας. Εννοείται πως δεν υπάρχει καν σχέδιο τουριστικής πολιτικής...

Στην Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων του ΥΠΠΟΤ, που έχει στην ευθύνη της τον βυθό όλης της χώρας, η εικόνα είναι απογοητευτική: ελάχιστο προσωπικό, πλήρης απουσία προσλήψεων εδώ και χρόνια, απαρχαιωμένος τεχνικός και καταδυτικός εξοπλισμός, ελλιπές θεσμικό πλαίσιο για τους αυτοδύτες, περικοπές στα εκτός έδρας -σε μια υπηρεσία που μόνο εκτός έδρας δουλεύει!- και, δυστυχώς, επί σειρά ετών ενδοϋπηρεσιακές διαμάχες που σχεδόν απαγόρευαν τη διενέργεια οποιασδήποτε ενάλιας δραστηριότητας.
«Το καταδυόμενο προσωπικό -αρχαιολόγοι, εργατοτεχνίτες, συντηρητές- δεν ξεπερνάει τα 20 άτομα. Οι αρχαιολόγοι που μοιράζονται όλη την Ελλάδα είναι δεν είναι 10. Και άλλοι 10 είναι εργατοτεχνίτες, όπου πολλοί ανάμεσά του είναι κοντά στη σύνταξη. Από το 2005 δεν έχει προσληφθεί κανένας μόνιμος και για το 2011 δεν θα προσληφθεί κανείς εποχιακός» μας λέει η Δέσποινα Κουτσούμπα, πρόεδρος του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων. Αυτό είναι το προσωπικό για τις περισσότερες από 25.000 καταδύσεις που πρέπει να εκτελούνται κάθε χρόνο σε θέσεις όπου γίνονται λιμάνια, βιολογικοί καθαρισμοί, ιχθυοκαλλιέργειες, οδεύσεις αγωγών κ.λπ.
«Οι εκκρεμότητες είναι άπειρες και δεν περισσεύει όχι για κανονική συστηματική έρευνα, αλλά ούτε για έλεγχο των ήδη κηρυγμένων ενάλιων αρχαιολογικών χώρων, ενώ 29 ακόμα εντοπισμένες θέσεις περιμένουν να κηρυχθούν ως αρχαιολογικοί χώροι» τονίζει η πρόεδρος του ΣΕΑ. «Αξίζει να σας πως ότι εντοπισμένα ναυάγια δεν είναι δυνατόν να μελετηθούν περαιτέρω. Γι' αυτό και η Εφορεία Εναλίων αδυνατεί να διεξαγάγει μόνη της συστηματικές έρευνες. Όσες βρίσκονται σε εξέλιξη είναι σε συνεργασία με άλλους φορείς, όπως το Ινστιτούτο Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών».
Μέσα σε αυτή την κατάσταση δεν λείπουν και οι παραλογισμοί. Όταν οι εκτός έδρας ημέρες μειώθηκαν για όλο το Δήμοσιο από 180 στις 60, η ενάλια αρχαιολογική έρευνα δεν εξαιρέθηκε. Έτσι, τις περισσότερες φορές, το προσωπικό αναγκάζεται να βάζει λεφτά από την τσέπη του. Όσο για τα έκτακτα περιστατικά... η έννοια μάλλον δεν υπάρχει αφού «για να μετακινηθούμε χρειάζεται να έχει δηλωθεί άδεια τουλάχιστον ένα μήνα νωρίτερα» συμπληρώνει ο πρόεδρος του Συλλόγου Αυτοδυτών, Πέτρος Τσαμπουράκης. Και ο παραλογισμός συνεχίζεται: «Οι δύτες δεν έχουν βαρέα -ανθυγιεινά, δεν έχει οριστεί ηλικιακό όριο καταδύσεων, ενώ, αν και ο κλάδος των καταδυόμενων εργατοτεχνιτών είναι αναγνωρισμένος, παρ' όλα αυτά στις καταστάσεις προσωπικού του ΥΠΠΟΤ δεν αναγράφονται ως τέτοιοι».
Και πρόκειται για τους ανθρώπους, που από τα χέρια τους περνάει όλη η προετοιμασία για τη διεξαγωγή μιας έρευνας στο βυθό και μεγάλο κομμάτι της ίδιας της έρευνας. Δυστυχώς, όμως, η πολύ σημαντική εμπειρία του καταδυόμενου προσωπικού όλων των ειδικοτήτων του ΥΠΠΟΤ δεν μεταδίδεται, δεν γίνεται αντικείμενο εκπαίδευσης νεότερων.
Όσο για τη χρήση της τεχνολογίας, εκεί είναι σαν να έχει σταματήσει ο χρόνος δεκαετίες πίσω. Έξι παλιά σκάφη, υποβρύχιες φωτογραφικές μηχανές τουριστικής χρήσης, παλαιωμένο τοπογραφικό σύστημα αποτύπωσης χωρίς υπολογιστές που θα μπορούν να υποστηρίξουν ψηφιακούς χάρτες.
Μέχρι στιγμής μόνο στις Σπέτσες, σε ένα μικρό μουσείο, εκτίθενται τα ευρήματα από το μυκηναϊκό ναυάγιο των Ιρίων (στην Αργολίδας), ενώ μέχρι πρόσφατα λειτουργούσε και μια μικρή έκθεση αμφορέων που προέρχονται από ναυάγια στο Νιόκαστρο της Πύλου. Παράλληλα στις αποθήκες της εφορείας υπάρχουν εκατοντάδες κινητά ευρήματα. Το πρώτο εθνικό μουσείο Ενάλιας Αρχαιολογίας, σύμφωνα με πρόσφατες εξαγγελίες, πρόκειται να κατασκευαστεί στην Ακτή Πειραιώς. Το Συμβούλιο Μουσείων ενέκρινε πρόσφατα τη μουσειολογική μελέτη. Αλλά, μέσα στο γενικότερο κλίμα διάλυσης πόσο σίγουροι μπορούμε να είμαστε ότι θα το δούμε και να γίνεται;
Όσο για τον υποβρύχιο αρχαιολογικό τουρισμό, τα ενάλια αρχαιολογικά πάρκα και ό,τι άλλο μεγαλεπήβολο ακούγεται κατά καιρούς, δεν συμβαίνει απολύτως «τίποτα».
«Δεδομένου του αρχαιολογικού νόμου, ο μόνος τρόπος να οργανωθεί ο υποβρύχιος αρχαιολογικός τουρισμός είναι να το κάνουν οι θεσμοθετημένες κρατικές υπηρεσίες και όχι ιδιώτες. Γι' αυτό άλλωστε και το ΣτΕ έκρινε ότι δεν μπορούν ιδιώτες να οργανώνουν τέτοιες επισκέψεις σε κηρυγμένες αρχαιολογικές θέσεις» επισημαίνει η Δέσποινα Κουτσούμπα.
Από την άλλη πλευρά, η κοινή υπουργική απόφαση που θα έθετε τους όρους και τις προϋποθέσεις για τα θαλάσσια αρχαιολογικά πάρκα, εκκρεμεί έξι χρόνια. Είναι προφανές ότι δεν μπορούν όλοι οι ενάλιοι αρχαιολογικοί χώροι να γίνουν επισκέψιμοι: χρειάζεται να πληρούνται προϋποθέσεις τόσο για την ασφάλεια και τη φύλαξη των χώρων όσο και για την ασφάλεια των επισκεπτών. Επιπλέον, υπάρχουν μια σειρά από περίπλοκα οικονομικά και θεσμικά ζητήματα που πρέπει να αντιμετωπιστούν: το προσωπικό και οι όροι εργασίας του, η 24ωρη φύλαξη, ζητήματα συναρμοδιότητας με το υπουργείο Εμπορικής Ναυτιλίας κ.ά.
Παρ' όλα αυτά η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων, ήδη από το 1980, είχε επεξεργαστεί ένα πλήρες σχέδιο δημιουργίας ενάλιου αρχαιολογικού πάρκου στη Μεθώνη Μεσσηνίας. Περιοχή όπου έχουν ερευνηθεί περίπου 20 ναυάγια, καθώς και ένας προϊστορικός οικισμός. Από το σύνολο αυτών των ευρημάτων μπορούν να καταστούν επισκέψιμα δύο ναυάγια, σε κοντινή μεταξύ τους απόσταση: πρόκειται για το ναυάγιο των σαρκοφάγων και το ναυάγιο των κιόνων. Επιλέχθηκαν γιατί το φορτίο τους δεν είναι εύθραυστο, ούτε κινδυνεύει να αφαιρεθεί ή να τραυματιστεί από τους επισκέπτες. Επιπλέον βρίσκονται σε μικρό βάθος και σε κοντινή απόσταση από την ακτή, γεγονός που διασφαλίζει τη φύλαξη του χώρου και την ασφάλεια των επισκεπτών, ενώ η διαύγεια του νερού και η ποικιλία της θαλάσσιας ζωής αποτελούν επιπλέον κίνητρο. Η πρόταση έχει μείνει στο συρτάρι. Και όσο η πρόταση μένει «στο ψυγείο», αρχαιοκάπηλοι προσπάθησαν να ανελκύσουν μαρμάρινο κάλυμμα σαρκοφάγου, ευτυχώς χωρίς επιτυχία. Το κάλυμμα, όμως, έσπασε.